Theo đánh giá của nhiều chuyên gia, hiện mức hưởng lương hưu hàng tháng ở Việt Nam được xem là khá lý tưởng (bằng 75% mức bình quân tiền lương sau nhiều năm đóng BHXH đầy đủ). Mức hưởng này hơn nhiều nước phát triển trên thế giới (65 – 69%). Song có một thực tế đáng buồn, dù mức hưởng cao song lương của người lao động khi về hưu lại dưới chuẩn nghèo.
Lĩnh lương hưu
Thu nhập một đằng, đóng một nẻo
Với thâm niên 12 năm làm việc cộng với làm thêm ca hàng tháng, anh Đỗ Đức Hòa ở nhà máy thép Quang Minh, Vĩnh Phúc thu nhập ngót nghét gần 7 triệu. Thế nhưng, mức đóng BHXH của anh cũng chỉ theo mức ghi trong hợp đồng lao động với mức lương 2,8 triệu đồng. “Vì không hiểu biết về quy định, hơn nữa cũng không để ý nên tôi không quan tâm lắm. Nhưng mới rồi có một anh cùng tổ thu nhập hơn 8 triệu nhưng khi về hưu chỉ được lĩnh hơn 2 triệu/tháng, tôi tá hỏa đi hỏi thì mới vỡ lẽ công ty chỉ đóng BHXH theo mức lương thỏa thuận tại hợp đồng lao động” – anh Hòa kể.
Trên đây không chỉ là câu chuyện của anh Hòa mà còn là câu chuyện của hàng nghìn, hàng chục nghìn người lao động hiện nay. Bởi phần lớn chủ sử dụng lao động cố tình thể hiện trong hợp đồng lao động mức lương thấp nhất có thể để lấy đó làm căn cứ đóng BHXH cho người lao động. Đáng lo ngại, hiện cả nước có một lượng lớn người lao động ở khu vực phi chính thức, lao động không có hợp đồng lao động nên dù đã cống hiến mấy chục năm cho DN mà không hề được DN đóng BHXH.
Thống kê của BHXH Việt Nam cho thấy, tổng số đối tượng tham gia BHXH bắt buộc hiện đạt khoảng 10,8 triệu người, tương đương 78% tổng số lao động thuộc diện phải tham gia bắt buộc theo quy định. Riêng BHXH tự nguyện mới chỉ có 173.000 người tham gia, chiếm 0,5% tổng số lao động thuộc diện tham gia. Đặc biệt, phần lớn lao động trong khu vực phi chính thức, nông dân chưa tham gia loại hình bảo hiểm này. Điều này có nghĩa là, trong tương lai, đất nước sẽ phải đối mặt với hàng triệu lao động bước vào tuổi nghỉ hưu không có thu nhập từ lương hưu.
“Hiện, tổng số nợ BHXH, bảo hiểm y tế (BHYT) và bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) đã lên tới gần 11.652 tỷ đồng, trong đó, nợ BHXH là hơn 7.957 tỷ đồng, nợ BHTN là 608,4 tỷ đồng. Đây là một trong những thách thức lớn của ngành BHXH, vì ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của khoảng 714.000 NLĐ” – Phó Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam Đỗ Văn Sinh cho biết.
Bàn tới vấn đề đóng BHXH cho người lao động, ông Mai Đức Chính, Phó Chủ tịch Liên đoàn Lao động Việt Nam đã rất bức xúc cho rằng, đa số DN chỉ tham gia BHXH cho người lao động bằng hoặc cao hơn mức lương tối thiểu vùng không đáng kể, bình quân ở mức 2,8 triệu đồng/tháng, trong khi trả lương thực tế cho người lao động bình quân là 3,8 triệu đồng. “Với chênh lệch này, không chỉ ngành BHXH thất thu khoảng 28.000 tỷ đồng/năm mà người lao động rơi vào cảnh có mức sống dưới chuẩn nghèo” .
Nhanh chóng đưa Luật sửa đổi vào đời sống
Theo các chuyên gia, “nghèo hóa” người về hưu là thực tế đang xảy ra chứ không chỉ còn là nguy cơ nữa. Bởi theo thống kê, chỉ tính riêng TP Hồ Chí Minh có khoảng 15% cán bộ hưu trí có lương hưu dưới chuẩn nghèo của TP.
“Từ năm 2018, mức tiền lương làm căn cứ đóng BHXH sẽ phải tuân thủ Điều 90 của Bộ luật Lao động, nghĩa là tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bao gồm mức lương theo công việc hoặc chức danh, phụ cấp lương và các khoản bổ sung khác ghi trên hợp đồng lao động, có như vậy thì tiền lương của người nghỉ hưu sau này mới được cải thiện cao hơn” – ông Lợi khẳng định.
Tuy nhiên có một thực tế là để đưa Điều 90 của Bộ Luật Lao động sửa đổi năm 2013 vào đời sống không hề đơn giản, thực trạng nợ đọng, trốn đóng BHXH là một minh chứng khá rõ. Để giải quyết được thực trạng trốn đóng, nợ tiền BHXH, ngành BHXH đã áp dụng triệt để và đồng bộ nhiều giải pháp, trong đó có biện pháp được xem khá mạnh tay là kiện ra tòa. Chỉ trong vòng 5 năm, BHXH Việt Nam đã kiện gần 4.000 doanh nghiệp trốn đóng, nợ đọng BHXH, nhưng tòa án mới chỉ xử được khoảng 20% số vụ. Trong 20% số vụ này, mới chỉ thu hồi được 30 – 35% số tiền phải thu.
Trước sự chây ì của các DN, nhiều ý kiến cho rằng, sửa đổi Bộ luật Hình sự, cần đưa hành vi trốn đóng BHXH và chiếm đoạt tiền đóng BHXH của người lao động vào tội hình sự. Việc bổ sung tội danh liên quan về BHXH, BHYT vào Bộ Luật Hình sự (sửa đổi) sẽ là biện pháp mạnh, mang tính răn đe nhằm thay đổi nhận thức và hành vi của các DN, cá nhân.
